आमा समुन्द्र हुन्, त्यसैले बन्दरगाहमा आमा लेखिन्छन्

नेपाली उपन्यास लेखनमा बाराम्बार दोहोरिरहन्छिन् –मिला इङ्नाम इक्सा । समालोचक लिला लुइटेलको ‘नेपाली महिलाउपन्यासकार’ पुस्तकमा मिलाको उपन्यास ‘पुनर्मिलन’ (२०५९) को चर्चा छ । उपन्यास लेखेको बेला मिला १९ वर्षकी मात्रथिइन् । प्रा.डा. गोविन्दराज भट्टराईले पनि निकै ठाउँ मिलाको चर्चा गरेका छन् ।

मेरो सानो पुस्तकालयमा अर्को पनि इङ्नामको उपन्यास छ –होर्डिङवोर्डमाथि विद्यार्थी परेड’ । लेखक हुन् किरण इङ्नाम। क्रान्तिकारी विद्यार्थी राजनीतिमा होमिएका किरणले राजनैतिक उपन्यास लेखेका हुन् । त्यस्तै सुरेन्द्र इङ्नामकोगीतसङ्ग्रह, नगेन्द्र इङ्नाम आठराईलीको कविता सङ्ग्रह, भूतपूर्व माननीय शेरबहादुर इङ्नाम र पूर्व प्रमुख जिल्लाअधिकारी भगिराज इङ्नामको लिम्बू इतिहाससम्बन्धि पुस्तक पनि मेरा संकलनमा छन् ।

त्यही संकलनमा अर्का इङ्नाम चन्द्रको उपन्यास ‘बन्दरगाहमा आमा’ पछिल्ला दिनमा थपिन आइपुगेको छ ।

पुस्तक संकलन सजिलै हुन्छ, तर पढ्ने फुर्सद कमै हुन्छ । फेरि पुस्तक विविध खाले हुनाले पाठकको रुचि के मा छ ? त्योपुस्तकमा पाठकले खोजेको कुरा पाउँछ कि पाउँदैन ? भन्ने दुविधाले पढ्न सकेको हुन्न । बजारमा आएको पुस्तक चर्चा, सिफारिसले पाठकले पुस्तकहरू पढ्ने सूचिमा राखेको हुन्छन् । र, पुस्तक पढिन्छन् । तर लेखकको चाहना भने पाठकलेपुस्तक पढिदिउन् र पढिसकेपछि केही प्रतिक्रिया पनि दिउन् भन्ने हुन्छ नै ।

विश्वभर महामारीको रूपमा आएको ‘कोरोना’ले छानिएका पुस्तकमात्र नभई र्‍याकमा भएका सबै पुस्तक छामछुम गर्नेमौका मिल्यो । पढिएका एकातिर, नपढिएका एकातिर राखेर केलाउँदा ‘बन्दरगाहमा आमा’ तैरिएर माथि आयो । र, पुस्तक पढ्न थालियो । पढिसकेपछि उठेका तरङ्गहरूलाई यसरी तार्ने काम भयो ।

उपन्यास, अनुभवन्यास र संस्मरणोन्यास
करिब २० वर्ष अगाडि शोभा भट्टराईको उपन्यास ‘अन्त्यहिन अन्त्य’ आउँदा त्यस उपन्यासको भूमिका कोर्ने ध्रुवचन्द्रगौतमले उपन्यास नभई अनुभवन्यास भएको बताएका थिए । आफ्नो अनुभवलाई उपन्यासको फ्रेमभित्र हालेर कोरिएकोउपन्यास अनुभवन्यास हुने गौतमको जिकिर थियो । भने, यो बन्दरगाहमा आमा वास्तविक घट्नालाई कथामा रूपान्तरणगरेको नभई पुरै आमाको जीवनीलाई जस्ताको तस्तै उपन्यासमा परिणत गरिएको हो । जसलाई के उपमा दिन सकिएला ?

जस्तो ‘उप’लाई नजिक र ‘न्यास’लाई राख्नु भएर उपन्यास भनेजस्तै ‘अनुभव’लाई ‘न्यास’ प्रत्यय जोडेर गौतमलेअनुभवन्यास बनाए भने ‘स्मरण’ वा ‘संस्मरण’लाई ‘न्यास’ जोडेर ‘संस्मरणोन्यास’ बनाउन सकिएला कि भन्ने कुरा मात्रै ।

संस्मरण आफैंमा आफ्नो जीवनमा घटेका घट्नालाई जस्ताको तस्तै ल्याउने माध्यम हो । जसलाई उपन्यासको माध्यमबाटल्याउँदा माथि दिइएका नामले अथ्याइँदा कुनै गलत हुन्न भन्ने मेरो जोड छ ।

उपन्यासको मुलकथा
उपन्यासकी मुख्य पात्र एक्ली । उसको छोरा नेउके । नेउकेले आफूले बुझेदेखि आमाको मृत्युपर्यन्त घट्नाहरू लिपिवद्धगरेका छन् । अघिका घट्नाहरू पनि उपन्यासमा नआएका होइनन्, तर आमाबाट सुनाइएका कुराहरूलाई नेउकेले उतार्नसकेका हुन् ।

यो ताप्लेजुङको चाँगेस्थीत उजिरसिंह आङ्बुहाङ लिम्बू र काजाहाङ्मा नाइदेम्बलिबाङको कोखबाट वि.सं. १९९० मंसिर२६ गते जन्मिएकी विष्णुमाया आङ्बुहाङ लिम्बूको कथा हो । उजिरसिंह र काजाहाङ्माको एक्ली छोरी भएकोलेविष्णुमाया नाम एकै ठाउँमात्र उल्लेख भएको छ । नत्र उनी एक्ली नै भएकी छिन् ।

एक्ली यस अर्थमा भइन् कि उनले वि.सं. २००८ सालमा ह्वाकु सामिथोक तेह्रथुमका भक्तबहादुर इङ्नामसँग विवाह गरिन् ।तीन सन्तानको जायजन्म भएपछि करिब १३ वर्षपछि विधवा बन्न पुग्छिन् । सन्तान भएपनि सबैभन्दा भरसिलो श्रीमाननहुनु, नावालाक सन्तान हुर्काउन एक्लै अगाडि बढ्नु पनि एक्ली हुनु नाम हुनुमा झनै बल पुग्छ ।

एक्लीले एक्लै आफ्ना सन्तानहरूलाई चाँगे लगेर हुर्काउछिन्, फेरि ह्वाकुमा झार्छिन् । कहिले तराईको झापामा पुग्छिन् ।कहिले एक्लै आसामसम्म पुग्छिन् । छोरीहरू हुर्केर ज्वाइँकहाँ पुग्छन्, छोरा उमेर पुगेर लाहुरे बन्छ । उनी पुनः एक्लै नैलामो यात्रा तय गर्छिन् । उपन्यासको मूलकथा यहि हो ।

हाल ताप्लेजुङमा पर्ने आठराई त्रिवेणी गाउँपालिका पहिले तेह्रथुम जिल्लाअन्तर्गत नै थिए । जुन क्षेत्रलाई पहिलेआठराईबाट चिनिन्थ्यो । तसर्थ तेह्रथुमको आठराई गाउँपलिका र त्यहाँको आठराई त्रिवेणीमा त्रिवेणीमात्र थपिएको छ, बाँकी त एकै नामका नै छन् । उपन्यास यहिक्षेत्रभित्र घुमेको छ । यहाँ आमा, आमाका आफन्त, गाउँलेका क्रियाकलाप पनिसमेटिएका छन् ।

के त्यो जमानामा भूत थियो ? अहिले चाहीँ छ कि छैन ?
लेखक चन्द्र (नेउके) त अहिले सुविधासम्पन्न मुलुक बेलायतमा बस्छन् । जहाँ शरीरमा थोरै विसञ्चो भए पनि तत्कालऔषधी गर्ने तथा अस्पताल पुग्ने गरिन्छ । तर उनले जीवनमा यस्तो भोगेका छन् कि मृत्यु भइसक्यो भनेर माया मारिसकेकाचन्द्रको लागि बुबा धामीझाँक्री खोज्न भौतारिरहेका हुन्छन् । फेरि घरमा बस्दा बाराम्बार तसाईरहने, गाउँमा कसको चोलाउठ्दैछ भन्ने कुरा फेदाङ्माले अगाडि नै देख्ने कुरा दर्शाइएको छ । बुबा भक्तबहादुर फेदाङ्मा लिन गइरहेका हुन्छन्, तरविज्ञानको अगाडि केही होइन भन्ने पनि तर्क राख्छन् । जस्तो पूजा गरिरहेको बेला सेतो मान्द्रोजस्तो आएर पूजास्थलढाक्नुलाई बुबाले ‘उडन तस्तरी’ हुनसक्ने औंल्याए भने फेदाङ्माले भूत ।

नेउके एकपटक भान्जासँग घरमा बस्न पुग्दा दिदी र आमा रातभर आइपुग्दैनन् । घरमा भने विभिन्न आवाज तथा छायाँलेतर्सारहन्छ । आमालाई यो कुरा सुनाउँदा यस्तो भइरहने सुनाउँछिन् । लिम्बू देवताहरू सबै अकालमा मृत्युवरण गर्न पुगेरबनेका छन् । र, कोही मानव÷प्राणी अकालमा मर्न नपरोस् भन्ने मुख्य ध्येयका साथ ति देवताहरूको प्रतिथापन गरिएको हो। कोही देवता हितकारी छन् भने कोही अनिष्टकारी । घरमा यसरी तर्साउने कुराहरू भए फेदाङ्मार्फत देवता मन्साउनसकिने बाटोहरू थिए । तर मन्साएको देखिन्न ।

एकजना माइजु पर्नेको मलामीबाट फर्कदै साम्बा फेदाङ्माले भोली नै फेरि एकजना अधवैंशेको चोला उठ्ने कुरा गर्छन् ।महिला कि पुरुष भन्ने प्रश्नमा फेदाङ्मा बोल्दैनन् । आमालाई छोराछोरीलाई एकैठाउमा पारेर आफू मर्न सक्नेतर्फ इङ्गीतगर्दै केही भइहाले मिलेर गरिखानु भन्ने अर्तिउपदेश दिएको दृश्यले निकै मर्माहत बनाउँछ । के कोही व्यक्ति त्यसरी मर्दैछन्है भन्ने देख्ने फेदाङ्माले उसको मरण रोक्न सकिन्छ कि भन्नेतर्फ लाग्दैनन् ? भन्ने कुराले निकै मथिङ्गल खियायो पनि ।

त्यसैगरी हिलेमेला ठूलो आँधी आउँछ । नेउकेसहितको केटाकेटी एउटा पाटीमा ओताएका हुन्छन् । आँधीले पाटीको छानोउडाउन खोज्छ । त्यसैबेला कार्की माइला आएर नानीकेटाकेटा, चौपाया विपत्तिमा छन्, यो हावाहुण्डरीलाई उता कटाइदेशिकारी भन्दा साच्चिकै हट्नु आश्चार्यको कुरो छ ।

पढाई, किशोर सङ्घर्ष र लाहुर
नेउके पढ्नको लागि कहिले चाँगे, कहिले ह्वाकु, कहिले झापाको गौरादहसम्म पुगेका छन् । कहिले आफन्तको प्यारो तथाआज्ञाकारी बनेका छन्, कहिले उदण्ड चकचके बनेका छन् । जसले गर्दा एक बालकको जीवनमा आइपर्ने सबैकुरापूर्णरूपमा आएको बुझिन्छ । किनभने धेरैजसो उपन्यास, कथाहरूमा जीवनको एकपाटोलाई मात्र सरर बगाएर लगिएकोहुन्छ । यो सम्पूर्ण जीवनी भएर आएकोले पनि हुनसक्छ ।

नेउकेको परिवार पुस्तैनी सुभा हुन् । सुभाङ्गी प्रथा बिस्तारै हट्दै गएपछि पनि पहिलेदेखि सुभा मान्नेहरूले वर्षेनी कोशेलीबोकेर आउने प्रसँग यहाँ कोट्टिएको छ । जसमा आमाले कहिलै पनि शासकको प्रतिच्छाया बनेर होइन, असल छिमेकीकोरूपमा प्रस्तुत हुन्छिन् । यसबाट आमा आफ्नो सन्तानको मात्र नभएर सबैको आमा बनेको पनि उपन्यासको आँखाबाटदेखिन्छ ।

आफ्ना सन्तानमात्र नभएर वंशजभित्रकै सन्तानलाई माया गर्ने भएकोले एक्लीलाई माइती तथा घर दुवैमा उत्तिकै सम्मान रमाया पाएकी छिन् ।

नेउके लाहुर जान मन पराईहालेका पनि छैनन् । तर गएका छन् । खाम्लालुङमा गल्लावालको झुक्याएर लगेको देखिन्छ ।गल्लावालले छाती नाप्दा कुनै विरोध पनि गरेनन् । उमेर नपुग्दो हो भनेर मुख्य गल्लावालले छाँट्न खोजे पनि मौका दिउभनेर सहायकहरूले अनुरोध गरेर भर्ति भएका छन् ।

दिदीहरूको अधुरो कथा
उपन्यासले पेटमारी बाख्रा र मिक्ताके कुकुरको कथा बोकेको छ । आरुको माङ्गेना गरिएको छ । साथी वीरबहादुरपोमुको जीवनी छ । भुइँतले बोजु, धनकुटे बाजे, लट्टेनी बोजुलगायत धेरे पात्रहरूको वर्णन छन् । तर आफ्नै दिदीहरूकोछुट्टै कथा चाही छैन । कान्छी दिदीको खाम्लालुङतिर विवाह भएको देखिन्छ । जेठी दिदीबारे त्यस्तो ठोस कुरा बोलेकाछैनन् । एकैचोटी आमा सिकिस्त विरामी हुँदा बेलायतमै रहेको दिदीसँग नेपाल फर्किएको भने देखिन्छ । पाठकहरूघोरिन्छन् कि त्यतिधेरै पात्र, आफन्तबारे बोलेको उपन्यासले दिदीहरूको विवाहको संयोग, बाल्यवस्थामा दुःख पाएकोजीवनले सुख पाएको क्षणलाई जोडेको कुरा राखिदिए निकै हलुका महसुस गर्थे पाठकहरूले ।

बरु लाहुरे भएपछि वंश र वंशावलीप्रति उनको झुकाव बढेको देखिन्छ । इङ्नाम थरको कथालाई जोडेका छन् ।पाँचथरको बाटो हिड्दा अचानक विरामी हुनु, फेदाङ्माले एक मृतआत्माले पच्छ्याएको जोखाना निकाल्दा इङ्नाम वंशकोएक पेसिङ(शाखा)ले आफ्नो हजुरआमालाई जिउँदै तमोरमा बगाएको कुरा सम्झनु र उक्त पेसिङ आफ्नो शाखातर्फनरहेको जिद्दी गर्नु लेखक अल्मलिएको भान पर्छ ।

र अन्त्यमा,
यो सिंगो उपन्यास बाल्यकालदेखि लाहुर लागेसम्मको एउटा संस्मरणको संगालो हो । संगालोहरूलाई एक उपन्यासकोस्वरूपमा ल्याउँदा केही ठाउँ लट्टा पनि परेका छन् । जसलाई एउटा गतिलो थाक्रा (बाँसको काँगियो)ले केहीखेप कोरेकोभए लट्टा फुकेर सिलिक्क बन्थ्योकि भन्ने अनुमान यो पाठकको छ ।

आमा समुन्द्र हुन्, त्यसैले बन्दरगाहमा आमा लेखिन्छन् । आमाले सन्तानलाई कति माया गर्छिन् र सन्तान पनि आमाकोलागि कति उत्तरदायी हुन्छन् भन्ने कुरा उपन्यासले छर्लङ्गिएको छ । कोमामा रहेकी आमालाई हेर्न नसकेर ट्याक्सीमा चढीजाउँ भन्ने, तर ट्याक्सी ड्राइभरले कहाँ भन्दा गन्तव्यस्थल भन्न नसक्ने अवस्था आउनु मातृत्वले पागल बनाएको क्षण हो ।सँधै आमासँग रहन पनि परिवन्धले दिँदैन । आमाले जसरी दुःख गरेर हुर्काइन्, बढाइन्, लाहुर पठाइन्, लाहुरे छोराले अभावहुन दिएन तर सँधै साथ हुन नपाउनु पनि एउटा पीडा हो । जुन पीडालाई यस उपन्यासले उजागर गरेको छ ।